Kısırlık
Kısırlık, çiftlerin düzenli ve korunmasız cinsel ilişkiye girmesine rağmen belirli bir süre (genellikle 1 yıl) içinde gebelik elde edememesi durumudur. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından bir üreme sistemi hastalığı olarak kabul edilir. Kısırlık hem erkekleri hem de kadınları etkileyebilir ve çiftlerin yaklaşık %15'ini etkilediği tahmin edilmektedir.
Tanım
Kısırlık, bir çiftin en az bir yıl boyunca düzenli ve korunmasız cinsel ilişkiye girmesine rağmen gebelik elde edememesi olarak tanımlanır. Ancak, kadının yaşı 35 veya daha büyükse, bu süre 6 aya indirilebilir, çünkü yaşla birlikte doğurganlık azalır. Kısırlık, primer kısırlık (hiç gebelik olmaması) ve sekonder kısırlık (önceden gebelik olmuş ancak sonrasında gebelik elde edilememesi) olarak da sınıflandırılabilir.
Nedenleri
Kısırlığın nedenleri karmaşıktır ve hem erkek hem de kadından kaynaklanabilir. Bazı durumlarda, kısırlığın nedeni belirlenemez (açıklanamayan kısırlık).
Kadınlarda Kısırlık Nedenleri:
- Yumurta Problemleri (Ovulasyon Bozuklukları):
- Tüplerde Tıkanıklık veya Hasar (Fallop Tüpleri):
- Pelvik İnflamatuar Hastalık (PID): Klamidya veya gonore gibi cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar (CYBE) nedeniyle tüplerde hasar oluşabilir.
- Dış gebelik (ektopik gebelik)
- Önceki ameliyatlar
- Uterusta (Rahim) Problemler:
- Uterin fibroidler (miyomlar): Rahim içinde veya dışında büyüyen iyi huylu tümörlerdir.
- Polipler: Rahim iç zarında oluşan büyümelerdir.
- Endometriozis: Rahim iç zarının (endometrium) rahim dışında büyümesi durumudur.
- Uterin anomaliler: Doğuştan rahim şekil bozuklukları.
- Servikal Faktörler:
- Servikal mukus problemleri: Sperm geçişini engelleyebilecek anormal mukus.
- Servikal stenoz: Serviksin daralması.
- Yaş: Kadın yaşı ilerledikçe doğurganlık azalır, özellikle 35 yaşından sonra yumurta kalitesi ve sayısı azalır.
- Diğer Faktörler:
- Tiroid Hastalıkları: Tiroid hormonlarının dengesizliği kısırlığa yol açabilir.
- Şeker Hastalığı (Diyabet): Kontrolsüz diyabet hormonal dengesizliklere ve üreme sorunlarına neden olabilir.
- Obezite veya aşırı zayıflık
- Sigara içmek, alkol tüketmek ve uyuşturucu kullanımı
- Bazı ilaçlar
- Radyasyon veya kemoterapi tedavisi
Erkeklerde Kısırlık Nedenleri:
- Sperm Üretim Problemleri:
- Varikosel: Testislerdeki damarların genişlemesi sperm üretimini etkileyebilir.
- Enfeksiyonlar: Kabakulak orşiti gibi enfeksiyonlar sperm üretimini bozabilir.
- Hormonal dengesizlikler: Testosteron veya diğer hormonların eksikliği.
- Genetik faktörler: Klinefelter sendromu gibi kromozomal anormallikler.
- Sertoli hücre yetersizliği: Spermatogenezi destekleyen hücrelerin eksikliği veya fonksiyon bozukluğu.
- Sperm Taşınma Problemleri:
- Tıkanıklıklar: Epididim, vas deferens veya ejakülasyon kanallarında tıkanıklıklar.
- Retrograd ejakülasyon: Semenin mesaneye geri kaçması.
- Sperm antikorları: Erkeğin kendi spermlerine karşı antikor üretmesi.
- Sperm Kalitesi Problemleri:
- Düşük sperm sayısı (oligospermi)
- Sperm hareketliliğinin azlığı (astenospermi)
- Sperm morfolojisinin bozukluğu (teratospermi)
- Diğer Faktörler:
- İmpotans (Ereksiyon Sorunları): Ereksiyon elde etme veya sürdürme zorluğu.
- Erken Boşalma
- Sigara içmek, alkol tüketmek ve uyuşturucu kullanımı
- Bazı ilaçlar
- Radyasyon veya kemoterapi tedavisi
- Yaş: Erkeklerde yaş ilerledikçe sperm kalitesi azalabilir.
Tanı
Kısırlık tanısı, çiftlerin tıbbi öyküsü, fiziksel muayene ve çeşitli testlerle konulur.
Kadınlarda Tanı:
- Tıbbi Öykü ve Fiziksel Muayene: Düzenli adet döngüsü, önceki gebelikler, ameliyatlar, hastalıklar ve ilaçlar hakkında bilgi alınır.
- Ovulasyon Testleri:
- Bazal vücut sıcaklığı takibi
- Ovulasyon tahmin kitleri
- Progesteron seviyesi ölçümü
- Hormon Testleri:
- FSH (Folikül Stimülan Hormon)
- LH (Luteinizan Hormon)
- Estradiol
- Prolaktin
- Tiroid hormonları
- AMH (Anti-Müllerian Hormon): Yumurtalık rezervini değerlendirmek için kullanılır.
- Görüntüleme Yöntemleri:
- Transvajinal ultrasonografi: Rahim, yumurtalıklar ve fallop tüpleri değerlendirilir.
- Histerosalpingografi (HSG): Fallop tüplerinin açıklığını değerlendirmek için rahim içine kontrast madde verilerek röntgen çekilir.
- Histeroskopi: Rahim içini doğrudan görmek için ince bir kamera ile rahim içine girilir.
- Laparoskopi: Karın içine küçük bir kesiden girilerek rahim, yumurtalıklar ve fallop tüpleri incelenir.
- Postkoital Test (PCT): Cinsel ilişkiden sonra servikal mukustaki sperm varlığı ve hareketliliği değerlendirilir.
Erkeklerde Tanı:
- Tıbbi Öykü ve Fiziksel Muayene: Cinsel sağlık, önceki hastalıklar, ameliyatlar, ilaçlar ve yaşam tarzı alışkanlıkları hakkında bilgi alınır.
- Semen Analizi: Sperm sayısı, hareketliliği, morfolojisi ve diğer parametreler değerlendirilir. Semen analizi genellikle birden fazla kez tekrarlanır.
- Hormon Testleri:
- FSH (Folikül Stimülan Hormon)
- LH (Luteinizan Hormon)
- Testosteron
- Prolaktin
- Genetik Testler:
- Kromozom analizi (Karyotip analizi)
- Y kromozomu mikrodelesyonları
- Kistik fibroz transmembran regülatör (CFTR) geni mutasyonları
- Görüntüleme Yöntemleri:
- Transrektal ultrasonografi: Prostat ve seminal veziküller değerlendirilir.
- Testis biyopsisi: Sperm üretimini değerlendirmek için testis dokusundan örnek alınır.
Tedavi
Kısırlık tedavisi, kısırlığın nedenine, çiftin yaşına, sağlık durumuna ve tercihlerine bağlı olarak değişir.
Kadınlarda Tedavi:
- Ovulasyon İndüksiyonu:
- Klomifen Sitrat: Yumurtlamayı uyaran bir ilaçtır.
- Letrozol: Aromataz inhibitörü olup, yumurtlamayı uyarmak için kullanılır.
- Gonal-F, Follistim gibi gonadotropinler: FSH ve LH hormonlarını içerir ve yumurtlamayı uyarmak için enjeksiyon yoluyla verilir.
- Cerrahi Tedavi:
- Laparoskopik cerrahi: Endometriozis tedavisi, tüp tıkanıklıklarının açılması veya uterin fibroidler (miyomlar) alınması için yapılabilir.
- Histeroskopik cerrahi: Rahim içindeki polipler veya yapışıklıklar alınabilir.
- Yardımcı Üreme Teknikleri (ART):
- İntrauterin İnseminasyon (IUI): Hazırlanan spermin doğrudan rahime verilmesidir.
- İn Vitro Fertilizasyon (IVF) (Tüp Bebek): Yumurtaların dışarıda döllenerek rahime yerleştirilmesidir.
- İntrasitoplazmik Sperm Enjeksiyonu (ICSI): Tek bir spermin doğrudan yumurta içine enjekte edilmesidir. Genellikle erkek faktörlü kısırlıkta kullanılır.
- Preimplantasyon Genetik Tanı (PGT): Embriyoların genetik olarak taranması ve sağlıklı embriyoların rahime yerleştirilmesi.
- Donör yumurta veya donör sperm kullanımı
- Taşıyıcı annelik
Erkeklerde Tedavi:
- Cerrahi Tedavi:
- Varikoselektomi: Varikoselin düzeltilmesi için yapılan ameliyat.
- Tıkanıklıkların giderilmesi: Sperm taşınma yollarındaki tıkanıklıkların cerrahi olarak açılması.
- İlaç Tedavisi:
- Hormon tedavisi: Testosteron veya diğer hormonların eksikliğinin giderilmesi.
- Enfeksiyon tedavisi: Enfeksiyonların antibiyotiklerle tedavi edilmesi.
- Yardımcı Üreme Teknikleri (ART):
Yaşam Tarzı Değişiklikleri (Hem Kadınlar Hem Erkekler İçin):
- Sağlıklı beslenme
- İdeal kiloyu koruma
- Sigara ve alkol tüketimini bırakma
- Stres yönetimi
- Düzenli egzersiz
- Uygun vitamin ve mineral takviyeleri
Psikolojik Etkiler
Kısırlık, çiftler üzerinde önemli psikolojik etkilere neden olabilir. Stres, depresyon, anksiyete, suçluluk, öfke ve ilişki sorunları sık görülebilir. Kısırlık tedavisi sürecinde psikolojik destek almak önemlidir.
Prognoz
Kısırlık tedavisi başarısı, kısırlığın nedenine, çiftin yaşına, sağlık durumuna ve kullanılan tedavi yöntemine bağlı olarak değişir. Yardımcı üreme teknikleri (ART) ile gebelik elde etme şansı önemli ölçüde artmıştır.
Önleme
Kısırlığın bazı nedenleri önlenebilir.
- Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (CYBE) korunmak
- Sağlıklı yaşam tarzı alışkanlıkları edinmek
- Aşırı kilodan kaçınmak
- Sigara ve alkol tüketimini bırakmak
- Radyasyon ve toksik maddelere maruz kalmaktan kaçınmak
- Çocuk sahibi olmayı ertelememek (özellikle kadınlar için)
Toplumsal ve Kültürel Etkiler
Kısırlık, bazı toplumlarda damgalanmaya ve sosyal baskıya neden olabilir. Çocuk sahibi olmanın önemi ve toplumsal beklentiler, kısırlık yaşayan çiftler üzerinde ek bir yük oluşturabilir. Kısırlık hakkında farkındalık yaratmak ve destek sağlamak, bu tür toplumsal etkileri azaltmaya yardımcı olabilir.